Wat is een professionele dialoog?

Het begrip professionele dialoog heb ik ooit (zo ergens in 2010) bedacht als term om te verwijzen naar een gesprek tussen collega-beroepsbeoefenaren over de kwaliteit en beoogde resultaten van hun werk. Sinds die tijd duikt het vaker op en er kan verwarring ontstaan wat er nu precies mee bedoeld wordt. Zonder aan iemand te willen opleggen hoe ze de term gebruiken, wil ik in dit artikel duidelijk maken hoe ik in ieder geval het gebruik. Ik wil daarom uitleggen wat een dialoog is, en waarom ik het woord ‘professioneel’ er aan toevoeg.

Dialoog

Over de dialoog is veel geschreven, en ook hierin zijn veel verschillende benaderingen. In mijn opvatting onderscheidt een dialoog zich van een gewoon gesprek, doordat bewust aandacht wordt besteed aan enkele specifieke kenmerken. De volgende kenmerken noem ik daarbij vaak:

• Onderzoekend karakter. Er wordt niet zo snel mogelijk naar een oplossing of besluit gestreefd, maar er wordt ruimte gemaakt om verschillende perspectieven op de kwestie te beschouwen. Het heen en weer pendelen tussen verschillende perspectieven (dialoog) maakt dat er nieuwe inzichten kunnen ontstaan.
• Een gezamenlijk (groter) belang. Het gesprek wordt gevoerd vanuit het besef dat de deelnemers samen een groter belang delen. Dat belang is direct af te leiden uit de kern van de professie. In een school heeft dat doorgaans te maken met de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van leerlingen.
• Concrete ervaring in de fysieke dimensie. Het fysieke aspect werkt op twee manieren. In het gesprek wordt een echte gebeurtenis uit de directe ervaring van de betrokkenen besproken, waarmee het thema concreet gemaakt wordt. Zo’n gebeurtenis kan iedereen zich voorstellen in ruimte en tijd. Ten tweede is aandacht voor de fysieke ruimte waarin de dialoog plaatsvindt, van groot belang. Hoe zit of staat iedereen? Is er (letterlijk) voldoende ruimte?
• Persoonlijke dimensie. In het gesprek is ruimte en aandacht voor de persoonlijke beleving van betrokkenen. Naast cognitieve, rationele argumenten spelen namelijk ook gevoelens een rol. Deze gevoelens zijn van belang omdat ze naar drijfveren en kernwaarden verwijzen, die een belangrijke rol spelen in professionele afwegingen. Een dialoog start daarom het best met een persoonlijk verhaal.
• Zorgvuldigheid van spreken. Bovenstaande kenmerken maken duidelijk dat zorgvuldigheid in de communicatie van belang is, met name waar het gaat om luisteren, empathie tonen, en het uitstellen van oordeel. Alle gespreksdeelnemers zijn zich daarvan bewust en zijn hierop aanspreekbaar.

Een dialoog vraagt van alle gesprekspartners dat ze bereid zijn zichzelf een beetje bloot te geven. Dat geldt ook voor de begeleider van de dialoog. Het is in die zin geen ‘neutraal instrument’ dat ingezet kan worden. Als gesprekspartners geen persoonlijke verhalen inbrengen, blijft het gesprek zuiver cognitief. Dan is er geen emotionele band, en ontstaat er geen verbinding. Dan kunnen we ons ook in de praktijk slecht een voorstelling maken, van wat er besproken wordt. Dan is er kortom geen balans tussen hoofd, hart en handen. Dan is er geen dialoog.

Dialoog gaat dus over ruimte maken, telkens weer, ook in de dialoog zelf. De dialoog is een instabiele balans. Het ene moment is het er, het andere moment kan een verkeerde opmerking de kwetsbare sfeer ruw verstoren. Zoals een hoestbui een zachte passage in het concert kan verpesten.

Dialoog als concert 

Die vergelijk met een concert gaat nog verder. Ook bij een concert gaat het niet zozeer om de muziek zelf, als wel om de ervaring van het samen naar een uitvoering luisteren.  Daarvoor zijn alle ingrediënten nodig: het bijeenzijn in de zaal, het vaste tijdstip van het begin, de live muziek, de uiterste inspanning van de musici, de concentratie van de toeschouwers—en het applaus achteraf. Haal er één weg, en de beleving wordt minder. De laatste noot is nog niet gespeeld, of een klaterend applaus barst los (meestal) en nog weer 10 minuten later staat iedereen al in een kakofonie van geklets te borrelen, of erger: is alweer op weg naar huis. Toch neemt iedereen de intense ervaring van het concert nog dagen, soms zelfs weken- of maandenlang met zich mee.

Niemand vraagt zich af wat het concert heeft ‘opgeleverd’ of ‘hoe effectief het was’. (En als je dat wel doet, krijg je vermakelijke analyses zoals deze). Iedereen beseft dat alleen het er zijn, en het delen van de ervaring, al een waarde op zich heeft.

Zo is het ook met een dialoog. Een dialoog gaat niet zozeer over de ‘opbrengst’ of ‘effectiviteit’, maar meer om het delen van een ervaring. Zoals een concert of optreden ook ergens over gaat, een bepaalde spanning heeft, zo is dat met een dialoog ook: er staat iets op het spel. En het vasthouden van de juiste spanning, dat luistert nauw, alweer net als bij een optreden.

Dialoog als boekhouden

Je kunt het ook vergelijken met boekhouden. Daarvoor is er ooit een systeem bedacht met het dubbel noteren van alle posten, zodat je altijd kunt checken of de stroom geld in correspondeert met de stroom geld uit, en datgene wat er nog in kas is. Het is op zich niet heel ingewikkeld, maar het is wel belangrijk dat je het regelmatig bijhoudt en er een beetje precies in bent, anders wordt het een rommeltje en is het niet duidelijk hoeveel geld er beschikbaar is. Dat is lastig als je initiatieven wilt nemen.

Zo kun je ook naar professionele communicatie kijken. Daar gebruiken we vaak geen systeem voor, we doen eigenlijk maar wat. Dat mag natuurlijk, niemand kan je verplichten zorgvuldig te zijn in je communicatie. Maar dan moet je niet raar opkijken, als het inderdaad een rommeltje wordt, en niemand eigenlijk goed weet waar hij aan toe is. Dat is lastig als je initiatieven wilt nemen.

En uiteindelijk is het daar om begonnen in organisaties: ruimte maken voor gezamenlijke initiatieven om een doel te bereiken.

Waarom zou je zo moeilijk doen over die dialoog?

Een tijd geleden kreeg ik een mail met een mooie vraag, die hierop neer kwam: waarom zouden we altijd de dialoog moeten zoeken? Ik citeer er een paar stukjes uit:

Verandering vraagt ook dat mensen de waarheid durven zeggen, stelling durven nemen.
De muur in Berlijn is uiteindelijk niet gevallen als gevolg van de dialoog met het regime. De muur viel omdat mensen durfden hun mond open te doen, het prikkeldraad over klommen en daadwerkelijk stenen uit de muur haalden. Als de bevolking alleen maar in dialoog was blijven gaan met het regime, was er geen enkele steen verdwenen.
Het is mijn inschatting dat [verandering] meer gebaat is bij de waarheid (durven) zeggen, dan op een polderachtige manier met mensen de dialoog te zoeken, die helemaal geen dialoog willen. Het probleem is namelijk niet dat die mensen helemaal geen dialoog willen, ze willen de macht behouden. De status quo.

De suggestie van degene die mij schreef, was om ons, als het om verandering gaat, te richten op twee dingen: de waarheid benoemen, en positieve energie te genereren met nieuwe ideeën.

Ik denk dat onze ideeën niet ver uit elkaar liggen. De dialoog is zeker niet een polderachtige manier van spreken, waarin voortdurend de kool en de geit gespaard worden. De dialoog is juist een gesprek waarin ruimte wordt gemaakt voor vrijmoedigheid, om te kunnen zeggen wat er gezegd moet worden. Daarbij doen we ons best om verbinding te blijven, steeds ruimte maken voor het perspectief van de ander. In die zin is het bedachtzamer dan een gewone discussie. Een dialoog is echter geen garantie voor succes. Een dialoog kan nog steeds mislukken.

Waarom ik het belang van dialoog zo benadruk, heeft met twee dingen te maken: in de eerste plaats vanwege de kracht van de dialoog als vehikel voor menselijke ontwikkeling. In de tweede plaats omdat het werk van professionals vraagt om ruimte maken in gesprekken.

Dialoog en ontwikkeling

Ik ben geen evolutionair bioloog, maar me dunkt dat de mensheid zich onderscheidt van andere dieren, doordat we metacognitie hebben. We kunnen denken over ons denken. We kunnen onze onmiddellijke impulsen onderdrukken. Impulsen die helpen om snel te reageren als een leeuw je bespringt op de savanne, maar die je niet ver brengen als je een bijl wilt maken, een kar, of zaad wilt veredelen voor een betere oogst volgend seizoen. Laat staan een auto ontwerpen of een besturingssysteem voor een computer.

In gesprekken willen we ook nog wel eens onze impulsen volgen. Daar is een mooi citaat over van Sjoerd Kuyper:

[…] U heeft mij laten uitspreken, dat overkomt een mens nog maar zelden. Soms zie je iemand en je denkt: die luistert. Maar dan zie je de gespannen spieren in zijn kop en je weet: hij luistert niet, maar wacht zijn kans af, hij wacht op het moment dat hij bovenop het verhaal van de ander kan springen om het over te nemen. De kortste adempauze kan genoeg zijn, het kleinste woord een handvat.

[…] Daarom is het goed dat er kunst is. In kunst is één mens aan het woord. Je kunt niet gaan staan wachten tot je ook een streek op het schilderij mag zetten, of ook eens op de cello mag, of een eigen kwatrijn in een sonnet mag proppen. Wie naar kunst kijkt of luistert moet zwijgen, wie een boek leest moet zijn aandacht schenken aan een ander. Soms denk ik dat kunst de enige manier is waarop mensen nog contact met elkaar kunnen hebben. Ik denk dat vaak.

Sjoerd Kuyper (Annie M.G. Schmidtlezing, 2009)

Een dialoog is in de kern een gesprek waarin we onze vaardigheden tot metacognitie en metacommunicatie maximaal inzetten, om een doel te bereiken, dat verder weg ligt dan onze onmiddellijke behoeftebevrediging. Er is één mens aan het woord, en net als bij een concert of het genieten van kunst proberen we ons met onze aandacht op de ander te richten, niet op ons eigen verhaal dat we zonodig moeten vertellen. Daarvoor is de eerste stap luisteren. Maar daar kom ik straks op terug.

Daarvoor is wel een voorwaarde, dat we beiden, in een dialoog, gericht zijn op een verder weg gelegen doel. Sterker, in een dialoog weten we allebei niet precies wat het doel eigenlijk is. Wel dat we elkaar nodig hebben om de situatie op te lossen. Want als we niet het idee hebben, dat we de ander nodig hebben voor een oplossing, hadden we het gesprek ook niet nodig. En dan zitten we een toneelstukje te doen. Veel communicatie bestaat dus uit toneelstukjes, maar dat is iets anders.

Een dialoog is trouwens niet altijd een fijn gesprek. Zelfs als we allebei de intentie hebben, naar elkaar te luisteren en ons in proberen te leven in het perspectief van de ander, kan een dialoog nog mislukken. De afstand kan te groot blijken. De woorden die we gebruiken, kunnen te zeer van elkaar verschillen. Dat kan pijnlijk zijn om te ervaren. Maar het is in ieder geval verhelderend.

En waarom ‘professioneel’?

In het Japans (heb ik mij laten vertellen) bestaat het woord ‘ma‘. Dat is de creatieve energie van de tussenruimte. (Lees ook deze column van Daniëlle Braun.) ‘Ma’ maakt dat je energie krijgt van een boswandeling. Die ontstaat in de ruimte tussen de bomen, niet zozeer door de bomen zelf. In een boomkwekerij ontstaat die energie namelijk niet. Zo is er ook in een dialoog sprake van ‘ma’, creatieve energie, die ontstaat door op een bewuste manier ruimte te maken. Een professionele dialoog is bij uitstek de manier om professionele ruimte te creëren, zodat ieders energie aangesproken kan worden.

Ik schreef al, dat een belangrijk kenmerk van een dialoog is, dat er sprake moet zijn van een groter, gedeeld belang. In een organisatie is dat de missie, het gezamenlijke, grotere doel van de organisatie. Of, zoals dat tegenwoordig heet: ‘de bedoeling’ of de ‘purpose’ van de organisatie. Een professionele dialoog draait om dat gezamenlijke, grotere doel. En in de dialoog wordt ruimte gemaakt voor alle betrokkenen, om met initiatieven te komen, om dat doel te realiseren. Dat doel is vaak een abstract, waardegeladen doel. Vanwege die waarden is het zo belangrijk een zorgvuldig gesprek (dialoog) te voeren. Het ligt vaak niet voor de hand hoe dat doel bereikt kan worden. Daarom is het belangrijk dat iedereen ruimte krijgt om zijn ideeën te opperen. Tegelijk is het nodig om af te bakenen wat de grenzen zijn van die ideeën. Zo ontstaat een open gesprek binnen kaders: oftewel; een dialoog.

Dialoog en waarheid

Nog even over de waarheid, waar ik het eerder over had. Het mooie is, dat als we in dialoog zijn–echte dialoog–we alleen maar waarheid spreken. Dan bespreken we namelijk een ware gebeurtenis, zoals die zich in onze waarneming heeft voorgedaan, en onze gevoelens erbij. En gevoelens zijn altijd waar. Als het maar echt onze ware gevoelens zijn. Soms durven we niet onze ware gevoelens te uiten en projecteren we vooral veel verwijten op een ander. Maar dan spreken we nog geen waarheid.

Het vergt, in mijn ogen, juist moed (en soms heel veel) om een echte dialoog aan te gaan. Echt te zeggen hoe wij, zelf, persoonlijk, ervaren hebben wat er gebeurde, wat we erbij voelden. En af te wachten hoe de ander daar op reageert.

Als dat is hoe we zouden willen dat onze kinderen met elkaar omgaan: vrijmoedig waarheid te spreken, dan is het beste wat we kunnen doen: dit voorleven.

Hieronder verwijs ik naar drie publicaties die ik de afgelopen jaren over de dialoog schreef.