De Governance-puzzel

Een serie weblogs over bestuur en toezicht voor iedereen

De komende tijd wil ik in een aantal blogs de kern van goed bestuur en toezicht zo helder mogelijk beschrijven. Dat betekent: met zo min mogelijk Engels, en relevant voor alle soorten organisaties, zodat iedereen er iets mee kan. Of je nu in het bestuur van de tennisclub zit, of in de raad van commissarissen van een groot bedrijf.
Niet dat ik denk dat governance (of bestuur en toezicht, zoals ik het vanaf nu zal noemen) simpel is. Dat is het niet, verre van zelfs. Het is complex, omdat besturen in zichzelf nu eenmaal een complexe verantwoordelijkheid is. Daarover later meer.
Wat je niet moet verwachten in deze blogs zijn gedetailleerde formats, structuren of protocollen om bestuur en toezicht foolproof dicht te timmeren. Dat soort oplossingen bestaan niet. Ieder systeem is nu eenmaal afhankelijk van de integriteit en de oprechtheid van de mensen die het uitvoeren.

Tegelijk moeten we niet naïef zijn. Mensen willen vaak wel het goede doen, maar we zijn erg gevoelig voor het nemen van binnenbochtjes. Groepsdruk, confirmation bias, selectieve perceptie, loss aversion, sunk cost fallacy, er is een lange lijst psychologische termen om aspecten van het menselijk tekort te beschrijven, die in de weg staan van effectief bestuur en toezicht.
Wat ik beoog, is het geven van een aantal aanknopingspunten, waarmee we dat menselijk tekort enigszins aan banden kunnen leggen. Als we willen, kunnen we onszelf zo helpen het goede te blijven doen, zelfs als dat moeilijk blijkt en de verleiding heel groot is om even ‘niet moeilijk te doen’.
We laten ons al gauw verleiden op zoek te gaan naar een structuur of model, dat besturen in een klap helder en overzichtelijk maakt. Dat zal helaas nooit gebeuren, omdat bestuur nu eenmaal een inherent complexe functie is. Dat stelt ook belangrijke eisen aan de personen die de functie uitvoeren. Daar over meer in blog 6. 

Er zijn geen eenvoudige oplossingen. Het blijft puzzelen. Met deze blogs wil ik een aantal stukken van die puzzel aanreiken. De uiteindelijke puzzel voor je eigen organisatie zul je zelf moeten leggen.

De belangrijkste puzzelstukken die ik de komende tijd beschrijf, zijn deze:

1. De functie van governance
2. Stakeholders en de externe dialoog
3. Rollen van bestuur en toezicht
4. De functie van een toezichtkader met ijkpunten
5. Resultaten en kaders
6. Verantwoorden en de interne dialoog
7. Papier, praktijk en personen

Waarom dat woord governance?

De serie heet ‘De Governance-puzzel’, maar zoals gezegd geef ik er de voorkeur aan, om te spreken over ‘bestuur en toezicht’. Dat heeft er ten eerste mee te maken, dat ik de voorkeur geef aan Nederlandse termen. Ten tweede is governance een woord dat op allerlei manieren gebruikt en misbruikt wordt. Daarover schreef ik eerder dit blog.

Ik geef toe dat ‘bestuur en toezicht’ wat onhandig klinkt. In het Engels kun je de term ‘board governance’ gebruiken, omdat de ‘board’ daar meestal uit één laag bestaat. In de Nederlandse (Rijnlandse) bestuurscultuur is er meestal sprake van twee lagen: de uitvoerende en toezichthoudende functie van het bestuur. Er is dan een college (of raad) van bestuur en een raad van toezicht (of -commissarissen). In het Nederlands kan het dan verwarrend zijn om alleen over ‘bestuur’ te praten, omdat niet duidelijk is, of je over beide lagen (gremia) praat, of alleen over het uitvoerend bestuur. In blog 4 in deze serie ga ik verder in op het onderscheid tussen die twee functies. Ik zal voor het gemak meestal het woord ‘bestuur’ gebruiken voor beide functies samen, dus het bestuur-in-brede-zin, zowel het toezichthoudende als het uitvoerende gedeelte. Waar dat tot verwarring leidt, zal ik specifieker zijn.

Bestuur en management

Naast het onderscheid tussen uitvoerend en toezichthoudend bestuur, moet bestuur (in brede zin) ook onderscheiden worden van ‘management’. En wat is het dan, dat bestuur anders maakt dan management? Kort gezegd gaat ‘bestuur’ over het vertalen van de verwachtingen van belanghebbenden in beleid voor de organisatie. ‘Management’ gaat over de vraag hoe dat beleid zo effectief en efficiënt mogelijk kan worden uitgevoerd. Bestuur gaat over de vraag ‘van buiten naar binnen’: welke betekenis heeft de organisatie voor belanghebbenden in en om de organisatie? En tot welke verwachtingen over het resultaat en de werkwijze leidt dat? Management gaat over de vraag ‘van binnen naar buiten’: hoe realiseren we zo goed mogelijk dat resultaat voor de doelgroep, binnen de gestelde kaders voor de werkwijze?

In de praktijk lopen deze vragen helaas makkelijk door elkaar, daarover meer in blog 6. Het maken van het onderscheid helpt dan, om duidelijk te maken wat het belang van besturen is. Dat is omdat in de hectiek van alledag de management-vragen vaak de meeste aandacht vragen. Er valt altijd wel wat te regelen of te organiseren. De bestuurlijke vragen zijn minder prominent aanwezig en lijken minder urgent om op te lossen. En daar ligt een groot risico. Het bestuur, ook het intern toezicht, bemoeit zich dan al snel te veel met de uitvoerende vragen.

Terwijl uiteindelijk voor het bestuur vooral de ‘bestuurlijke’ vragen van belang zijn. Die gaan namelijk over de rechtvaardiging op lange termijn, van (management-)beslissingen op korte termijn. Als de betekenis van de organisatie voor belanghebbenden te lang niet besproken is, dan komt het bestaansrecht van de organisatie in gevaar. En niemand anders dan het bestuur kan die bestuurlijke vragen beantwoorden. Hierover zal ik meer schrijven in blog 2.

Bestuur, directie, en andere namen

Het woord ‘bestuur’ dat ik in deze blogs gebruik, kan overigens betrekking hebben op organen die in de praktijk allerlei andere namen hebben. Hierboven stipte ik al even aan, dat in sommige gevallen dat bestuur kan bestaan uit een uitvoerend bestuur (college- of raad van bestuur) en een toezichthoudend orgaan (raad van toezicht of -commissarissen). Nog ingewikkelder is, dat de uitvoerende bestuurlijke functie soms belegd is bij een directeur. En soms is er geen orgaan met de naam bestuur, maar heet het een comité, raad of nog iets anders. Dat is allemaal te ingewikkeld voor nu. Waar ik duidelijkheid over wil scheppen, is over wat de functie van een bestuur is, hoe die functionaris of het orgaan met die functie in de praktijk ook heet. Hopelijk helpt die duidelijkheid uiteindelijk, om tot meer eenduidigheid in de benaming van organen te komen.